مشاجره والدین و تأثیر آن روی فرزندان

خانواده پویاترین نظام اجتماعی است که برای خود قواعد، اجزا و ساختاری دارد و در بین تمامی تأسیسات اجتماعی از نقش و اهمیت خاصی برخوردار است. خانواده نشان و نماد اجتماعی و برآیند و انعکاس کل جامعه است. بنابراین خانواده را می‌توان معیاری برای شناخت مسائل و آسیب‌های اجتماعی دانست.

ارکان اصلی خانواده عبارتند از: رابطه پدر با خود و با مادر و رابطه مادر با خود و با پدر.
چگونگی این روابط، ویژگی‌های خانواده را نشان می‌دهد. این رابطه، همچون آینه‌ای فرد مقابل را نشان می‌دهد و از طریق همنشینی- که مؤثرترین شیوه بالندگی شخصیت هر فرد است- شبکه عاطفی و مشترک خانواده شکل می‌گیرد.  
در ابتدای تشکیل هر خانواده این تعامل بین زن و شوهر برقرار می‌شود و با حضور فرزندان این سیستم تکمیل تر و البته پیچیده تر می‌شود. اما رابطه زن و شوهر همواره اصلی ترین و تأثیرگذارترین روابط است.

رابطه زن وشوهر جلوه‌ای از کامل ترین شکل ارتباط انسانی است و آمیزه‌ای است از زیباترین تلاقی چشم‌ها، گیراترین تبادل کلام‌ها، همسوترین اندیشه‌ها، پر رمز و رازترین محرمیت‌ها و برخورداری از گرمابخش ترین تن پوش‌ها.(1)

این رابطه به معنی ایجاد سازگارترین سیستم و تأثیرگذارترین نظام بر روی اعضای خانواده و جامعه است. وجود رابطه سالم از مهمترین عوامل شکل گیری و بالندگی شخصیت اعضای خانواده می‌باشد. فرزندان در هر حال از رفتار پدر و مادر الگو می‌گیرند و والدین نقش آموزگاران را بازی می‌کنند و به طرز رفتار و فکر خانواده جهت می‌دهند.
داشتن رابطه سالم بین زن و شوهر، اصل اساسی و مهم تربیت فرزندان است و ناسازگاری این دو رکن خانواده می‌تواند تأثیرات بسیاری در شخصیت فرزندان به وجود آورد.
هر فرزندی نیاز به امنیت روانی دارد و والدین موظف هستند این نیاز را برای ایشان تأمین کنند. مطالعات جدید نشان می‌دهد که حتی درگیری‌های اندک و مشاجره‌های محدود والدین می‌تواند زندگی سایر اعضای خانواده را دچار آشفتگی و بحران جدی کند. حتی زمانی که والدین با سردی با یکدیگر برخورد می‌کنند و در سکوت با یکدیگر رفتار خصمانه دارند و سعی می‌کنند فرزندان متوجه اختلاف آنها نشوند، فرزندان احساس پریشانی و اضطراب می‌کنند و حقیقت اختلاف والدین را درک می‌نمایند. برای فهم این مطلب کافی است در این زمان که والدین به این امید هستند که فرزندانشان متوجه ناراحتی و عصبانیت ایشان نیستند، احساس کودکان را جویا شده آنها احساس ترس، عصبانیت و ناراحتی را بیان می‌کنند.
مشاجره زن و شوهر نه تنها نمک زندگی نیست، بلکه باعث از هم پاشیدن زندگی و تیرگی روابط می‌شود!
اختلافات و درگیری‌های زن و شوهر- حتی در درجات خفیف آن- می‌تواند الگوی خواب فرزندان را به هم بزند و در شرایطی حتی از ورود به مراحل اصلی خواب که برای استراحت ضروری است مانع شود و در نتیجه باعث زودرنجی در روز بعد و بروز مشکلات دیگری باشد.
آنچه مهم است مشاجرات والدین چه در حالت پنهان و چه درحالت آشکار آن تأثیر زیادی در ایجاد اختلالات عاطفی دارد و این مشکلات با گذشت زمان کاسته نمی شود و به صورت عادت نیز درنمی آید، بلکه فرزندان روز به روز در برابر آنها حساس‌تر می‌شوند.(2)
مشاجره والدین، فرزندان را دچار نوعی «تعارض شناختی» می‌کند، زیرا ایشان والدین را به عنوان مرکز اصلی امنیت خود می‌دانند و در جریان مشاجره والدین نمی دانند باید به چه کسی پناه ببرند. همین مسأله آنها را دچار تعارض می‌کند. این تضاد درونی می‌تواند در درازمدت و در ارتباطات آینده فرد را با مشکل اساسی و جدی مواجه کند.
این فرزندان در بزرگی خود بارها شکست را تجربه می‌کنند.
مشاجره والدین سبب بروز رفتارهای ناسازگار در جامعه می‌شود و آثار زیانباری را همراه دارد.
دانشمندانی که در تشریح نظریه «وراثت اجتماعی خشونت خانگی» تحقیق کرده اند، معتقدند: کسانی که شاهد خشونت و مشاجره‌های والدین خود بوده اند دو برابر بیشتر از سایرین با همسران خود دچار مشکل رفتاری هستند.
نتایج این مشاجرات در دختران و پسران متفاوت است. به عنوان مثال دختران در کودکی به دلیل افزایش هیجان پذیری دچار اختلال نوروتیک همانند «ناخن جویدن» می‌شوند و در آینده با همسران خود بدرفتاری می‌کنند. این اثر در پسران سبب بروز رفتارهای ضد اجتماعی می‌شود. این پسران در کودکی و بزرگسالی عامل بسیاری از حوادث ناخوشایند جوامع هستند. برخی از محققین معتقدند «هیتلر» و جریان حزب نازی از همین ویژگی برای تحریک جوانان در جنگ استفاده کرد و خشم گسسته میلیون‌ها جوان را برانگیخت که نوعی برون ریزی ناخودآگاه مشکلات خانوادگی بود.
آنچه مسلم است شایع ترین رویدادهای استرس آمیز، ناشی از حساسیت بیش از حد افراد در زمینه مشکلات خانوادگی است.
متأسفانه گهگاهی ما به تنهایی بر مسند قضاوت می‌نشینیم و دور از فهم آثار سوء دعوای والدین، همسران خود را محکوم می‌کنیم و در بعضی موارد باور اشتباه «نمکین شدن زندگی» را به خود تلقین می‌کنیم! واقعیت این است که مشاجره زن و شوهر نه تنها نمک زندگی نیست بلکه باعث از هم پاشیدن زندگی و تیرگی روابط و ناراحتی اعصاب، بالارفتن فشارخون، سوء‌هاضمه، بی خوابی و مهمتر از همه از بین رفتن محبت در زندگی زن و شوهر و فرزندان می‌شود.
خوشبینی مفرط و ساده اندیشی برخی زن و شوهرها، این تصور را به وجود می‌آورد که مشاجرات ساده امروز در فردا به خوشی و خوبی ختم می‌شود، در حالی که کانون آرامش را به هم زده و ایجاد بحران می‌نماید. نتایج این بحران با چهار جلوه رفتاری همراه می‌شود که هرکدام برای مدت کوتاهی آرامش بخش هستند، ولی در درازمدت باعث واکنش معکوس می‌شوند. این جلوه‌ها عبارتند از:
الف- تهاجم: شعار این افراد این است. بهترین دفاع یک حمله قوی است. این افراد با سرزنش یا محکومیت، انتقاد و مقصر نشان دادن طرف مقابل به یکدیگر ضربه می‌زنند. وقتی هم طرف مقابل عقب نشینی کرد، آنها فکر می‌کنند برنده شده اند، ولی در واقع باخته اند، چرا که در ایجاد ارتباط شکست خورده و صمیمیت را از دست داده اند.
ب- فرار: یکی از راه‌های مشاجره است که به جنگ سرد خانوادگی مشهور می‌باشد. در این حالت که بیشتر از سوی مردان انجام می‌شود، می‌خواهند همسرشان را با سکوت تنبیه کنند و به آرامش کوتاه مدت و صلح می‌رسند. معمولاً این افراد برای رهایی از شرایط ایجاد شده، دچار زیاده روی در خوردن و کارشده و به اعتیاد روی می‌آورند.
ج- خود فریبی: این حالت نیز بیشتر مخصوص خانم‌هاست. طوری که برای اجتناب از صدمات رویارویی وانمود می‌کنند مشکلی وجود ندارد و با لبخندی بر لب تظاهر می‌کنند که نسبت به همه چیز راضی و خوشحال هستند. این رفتار زندگی را آماده یک طوفان سهمگین می‌کند. چون یک نفر همیشه از خودگذشتگی می‌کند تا از دعوا جلوگیری کند.
د- کنارآمدن: این حالت هم مختص خانم‌هاست. در این جلوه، زن به جای بحث کردن می‌پذیرد که مقصر است و خود را فدای شوهر می‌کند. در این روش نیز نهایتاً خستگی پیش می‌آید و در طولانی مدت به صورت بیماری‌های مختلف خود را نشان می‌دهد.
برای از بین بردن ناسازگاری‌ها روش‌های مختلفی وجود دارد، ولی مهم تر از همه یادگیری مهارت‌های ارتباط مؤثر است که می‌توان از طریق مطالعه کتب علمی و مشاوره‌های تخصصی کسب کرد.
مهمترین مهارت ارتباط موثر، گوش دادن واقعی به همسر است. هرچند گاهی اوقات این مهارت ساده چندان دشوار می‌شود که افراد خود را به نشنیدن می‌زنند، جواب از قبل حاضر و آماده دارند، مدارک و دلایلی برای اثبات ادعای خود جمع آوری می‌کنند و داوری می‌کنند و... ولی گوش دادن مهمترین مهارتی است که می‌تواند صمیمیت را به وجود آورد و آن را حفظ نماید. وقتی خوب گوش می‌دهید، همسرتان را بهتر درک می‌کنید، با او هماهنگ می‌شوید، از روابط خود بیشتر لذت می‌برید و با چشمان همسرتان به مسائل نگاه می‌کنید.
در این روش فرزندان شما قدرت تصمیم گیری صحیح و راه گفتگوی سالم را یاد می‌گیرند و به دور از تأثیرات ناسالم روانی، آینده بالقوه‌ای برای خود پیش بینی می‌کنند و شور و اشتیاق به الگوپذیری مناسب را از پدر و مادر به ارث می‌برند.
این فرزندان چنان محیط خانواده را امن و آرام بخش می‌دانند که همواره در مواجهه با مشکلات درونی و بیرونی جامعه، پدر و مادر را تکیه گاه همیشگی خود می‌دانند.
داشتن رابطه سالم بین زن و شوهر اصل اساسی و مهم تربیت فرزندان است.
امام صادق(ع) می‌فرمایند: «خداوند کسی را که معاشرت و روابط خویش را با همسرش به طور شایسته و پسندیده برقرار می‌کند رحمت می‌نماید.»(3)
و پیامبراکرم(ص) نیز فرمودند: «بهترین شما کسی است که با خانواده اش بهتر و نیکوتر رفتار کند و من از همه شما نسبت به خانواده ام مهربان و خوش رفتارم.(4)
نتایج ارتباط مناسب بروز بازخوردها و به عبارت دیگر نشان دادن واکنش‌هاست. در این عرصه باید بدون داوری به آرامی افکار، اندیشه و احساسات، نظرها و خواسته‌های خود و موارد دیگر را مطرح کنید. برداشت درونی خود را با همسرتان در میان بگذارید و مراقب باشید تا اسیر موانع سر راه ارتباط مؤثر نشوید.
بازخورد سه عمل مهم انجام می‌دهد:
نخست: وقتی برداشت خود را با همسرتان در میان می‌گذارید، درستی آن را محک می‌زنید و اگر برداشت شما از حرف او اشتباه باشد در مقام اصلاح حرف شما برمی آید.
دوم: این که به همسرتان کمک می‌کنید تا در زمینه درستی از تأثیر ارتباط خود اطلاعاتی به دست آورد.
سوم: همسر شما با دیدگاه‌ها و برداشت‌های جدید شما آشنا می‌شود.
به یاد داشته باشید، فرزندان همواره والدین خود را برترین الگو می‌دانند و سعی در شبیه سازی مستقیم یا غیرمستقیم اعمال ایشان در طول زندگی حال و آینده خود دارند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منابع:
1- سوره بقره، آیه187
2- محققان الگوی خواب 54 کودک سالم و والدین آنها توسط دستگاهی شبیه ساعت به نام Actgraph بررسی کردند و دریافتند اظهارات توهین آمیز والدین و مشاجرات حتی خفیف آنها، می‌تواند خواب کودکان را مختل کند. این کودکان هر شب حداقل نیم ساعت از خواب ضروری شبانه را از دست می‌دهند.
3- جامع السعادات، ج2، ص239
4- وسائل الشیعه، ج14، ص